Stanford Hapishane Deneyi

Yıl 1971, ABD, California Palo Alto’da sakin bir Pazar sabahı. Bir anda polis sirenleri duyuluyor. Zırhlı araçlarından inen polisler, üniversite öğrencilerine yönelik bir operasyon başlatıyorlar. Öğrenciler yaka paça evlerinden alınıyor, yere yatırılıp üstleri arandıktan sonra, hırsızlık ya da silahlı soygun suçlarından göz altına alınıyorlar. Standart prosedür gereği de tüm hakları okunuyor. Ter kelepçe ile polis otolarına bindirilen öğrencileri bölge halkı şaşkınlıkla seyrediyor.

Polis karakolunda hakları tekrar okunuyor. Tüm eşyalarına el konuluyor ve gözleri kapatılarak bir hücreye konuyorlar. Peki gerçekten bu öğrenciler ne yapmıştı? Suçları neydi? Suçları bir deneye katılmaktı. Yani aslında gerçek suçlu değildi bu öğrenciler. Hepsi bir deneyin katılımcıları idi. Yani ünlü Stanford Hapishanesi deneyinin denekleriydi bu öğrenciler.

Onlar masum insanlardan biriydi. Ama bu deneyle birlikte altı günün sonunda durum yeniden değerlendirilmek zorunda kalacaktı. Bu öğrencilerin birkaç gün içinde nasıl bambaşka insanlara dönüşebilecekleri gözlemlenecekti.

Tüm yukarıda sizlerle paylaştığımız prosedür deneyin geçerliliğini en üst düzeye çıkarmak için yapıldı. Deneyin uygulayıcısı Stanford Üniversitesi Psikoloji Bölümü profesörü Philip Zimbardo, deney ile ilgili olarak hiçbir açık kapı bırakmak istemiyor, deneyin güvenilir olması için tüm şartların standart olan, göz altına alınma, tutuklanma ve hapsedilme prosedürlerine uygun olmasına çok dikkat ediyordu. Deney için gazeteye ilan vererek, günde 15 dolara sosyal bir deneye katılımcı aradıklarını duyurmuş ve baş vuran 75 kişinin arasından 24 öğrenci seçilmişti. Deneyde 9 mahkum ve 9 gardiyan olacak ve diğer 3 kişi de yedekte bekletilecekti. Kimin mahkum kimin gardiyan olacağına ise yazı tura ile karar verilecekti.

Bu mahkumlar iki hafta boyunca hapishanede kalacak, gardiyanlar da vardiya usulü aynı anda en az üç kişi olacak şekilde görev dağılımı yapacaklardı. Zimbardo, deneyin amacını şu şekilde belirlemişti:

‘Sosyal normlar nasıl oluşuyor? Sosyal yaftaların (etiketlerin), statülerin, beklentilerin insan üstündeki etkileri nelerdir?’

Deney süresince meydana getirilen sonuçlar ise psikolojik deneyler tarihinin belki de en çarpıcı ve en ürkütücüsü olacaktı.

Deneyin Detayları

Zimbardo’nun deneyin gerçekçi olmasını istediğinden bahsetmiştik. Bu nedenle de Palo Alto polis departmanı ve hapishanenin gerçek gardiyanlarının danışmanlığı için anlaşılmıştı.

Bu danışmanların yönlendirmeleri ile ilk gün karakola getirilen denekler, tutuklanarak hapishaneye konmadan önce standart prosedür gereği çırılçıplak soyularak üstleri arandı ve saçları sıfıra vuruldu. Bit veya pire bulunması ihtimaline karşı ilaçlı spreylerle yıkandılar. Buradaki amaç tahmin edebileceğiniz gibi psikolojik olarak aşağılama ve sindirme idi. Ardından tüm tutuklulara birer üniforma giydirildi. Üzerlerinde mahkum numaraları yazılmıştı ve ayakları da zincirlenmişti. Her bir mahkuma özellikle isimleriyle değil verilen numaralar ile sesleniliyordu.

Suçlu olun ya olmayın, bu tür bir uygulamaya maruz kaldığınızda, kendinizi nasıl hissedersiniz?

Diğer taraftan gardiyan görevi üstlenen kişilere herhangi bir eğitim verilmedi. Kendilerine sadece şunlar söylendi: ‘Hapishanede düzeni sağlamak ve mahkumların güvenini kazanmak adına limitler dahilinde, gerekli gördüğünüz her tür eylem için serbestsiniz.’ Bunun için de gardiyan öğrenciler bir araya gelerek kendi kurallarını belirleyecek ve bunları uygulamaya koyacaklardı. Elbette, danışman gardiyanlar tarafından işin tehlikeli tarafları konusunda da uyarıldılar.

Tüm gardiyanlar aynı şekilde, haki renkli üniformalar giyinmişler ve güneş gözlükleri takmışlardı. Onlara güneş gözlüklerini sürekli takmaları tembihlenmişti. Bunun nedeni ise, mahkumla aralarına mesafe sağlamaları gerekliliği ve gözlerinden duygularının anlaşılmaması içindi.

İlk gün bahsettiğimiz şekilde sona erdi. Gece yarısı 02.30’da ise deney resmen uygulamaya konacaktı. O saatte, tüm mahkumlar sayım için büyük bir gürültü ile apar topar uyandırıldılar. Gün içinde birkaç kez yapılacak olan bu sayımlarda, mahkumlara numaraları ile hitap ediliyor, bu sayede de isimlerinin bir önemi olmadığı kendilerinin yalnızca bir sayıdan ibaret oldukları vurgulanıyordu.

Bu sayımlarla, gardiyanlar mahkumlar üzerinde otorite kurmaya başlamışlardı. İlk sayımda öğrenciler sayımları çok ciddiye almamışlardı, gardiyanlar da öyle. Bu ciddiyetsizlik nedeni ile gardiyanlar akıllarına gelen ilk cezayı verdiler. Kurallara uymayan mahkumlara şınav çektirdiler. Kulağınıza basit ya da çocukça gelebilir ama Nazi toplama kamplarında en sık gerçekleştirilen uygulama idi bu.

Gardiyanlar aslında farkında olmadan ürkütücü hale gelecek ilk adımı atmışlardı. Gardiyanlardan biri şınav çeken mahkumlardan birinin sırtına ayağı ile baskı uyguluyordu. Ya da diğer mahkumlardan birinin şınav çekerken arkadaşının sırtına oturmasını istiyordu.

İşler ikinci günün sabahında daha da acayip bir hal almaya başladı. Neden olduğu bilinmeyen bir şekilde tüm mahkumlar isyan çıkardı. Üzerlerindeki numaraları sökmüş, yataklarını demir kapının önüne yığarak bir barikat oluşturmuşlardı. Üstelik gardiyanlara aşağılayıcı bir şekilde küfür etmeye başlamışlardı. Tam o saatte de yeni gardiyanlar, işlerine başlamak için gelmişlerdi. Karşılaştıkları bu sahne karşısında, gece vardiyasındaki gardiyanlara yüklenmeye başladılar. Onları çok rahat davranmakla işleri bu noktaya getirdikleri için suçladılar.

Evde bekleyen üç gardiyanı da takviye güç olarak çağırdılar. Gece vardiyasındaki gardiyanlar da gönüllü olarak kaldı. Hemen bir toplantı yaptılar ve şiddete şiddet ile karşılık vermeye karar verdiler.

Bunun için ilk olarak yangın söndürücülerle mahkumları demir kapılardan uzaklaştırdılar. Ardından hücrelerdeki tüm mahkumları güç kullanarak çırılçıplak soydular. İsyanın fikir babası olarak düşündükleri mahkumu hücre hapsi cezası verdiler. Kalan mahkumlara da büyük bir baskı uygulamaya başladılar.

Bunun ardından gerçekleştirdikleri toplantıda, bunun şiddetle çözülemeyeceğine ve psikolojik baskıya, taktiklere baş vurmaya karar verdiler. Bunun için de ayrıcalıklı bir hücre açtılar. İsyana katılmayan üç mahkum bu özel hücreye alındı. Onlara, kıyafetleri ve yatakları geri verildi. Banyo yapmalarına izin verildi. Ve diğer mahkumların gözleri önünde çok güzel bir yemek ziyafeti çektiler.

Bunun ardından, isyancı mahkumlardan ikisini bu hücreye aldılar. Onlara da aynı ayrıcalıkları uyguladılar. Bu sayede, mahkumlar arasında ciddi bir kafa karışıklığı ortaya çıktı. Önce isyancı olup sonrasında özel hücrede ayrıcalıklı muamele gören kişilerin muhbir olabileceği laf taşıdıkları düşüncesi ortaya çıktı. Daha sonra, danışmanlar bu taktiğin neredeyse bire bir olarak hapishanelerde uygulandığını söylediler.

İşlerin tam olarak sarpa sarmasının ardındaki durum da buydu. Bu öğrenci gardiyanlar bu uygulamaları daha önceden bilmiyorlardı. Zira bu uygulama sonrasında, gardiyanlar arasında büyük bir işbirliği baş gösterdi. Artık bu basit bir deney olmaktan çıkmış güç müdahalesi başlamıştı.

Gardiyanlar, mahkumları sorun çıkarak kişiler olarak adlandırmış ve baskılarını da arttırmaya karar vermişlerdi. Artık mahkumların her davranışı sıkı bir denetim altında idi. Tuvalete gitmeleri bile artık gardiyanların insafına kalıyordu. Keyfi kurallar uygulanmaya başlanmıştı. Hatta mahkumlar, gece 10.00’da ışıklar söndükten sonra ancak odalarındaki bir kovaya tuvaletlerini yapabiliyorlardı ve sabah bu kovaları kendileri boşaltıyordu.

İki hafta sürmesi planlanan deneyde, henüz 36 saat dolmadan ilk fire verilecekti. 8612 numaralı denek kontrolsüz bir şekilde davranmaya, sinir krizi geçirmeye ve şiddetli bir şekilde ağlamaya başlayacaktı.

Zimbardo başta olmak üzere herkes deneğin kendilerini kandırmak için böyle davrandığına hükmetmişti. Bunun için de bu mahkuma, muhbir olması karşılığında bir daha baskı uygulanmayacağı sözü verildi. Bu teklifi düşünmesi için de hücresine gönderildi.

Bir sonraki sayımda ise, bu mahkum diğer mahkumlara ‘Buradan çıkış yok, burada tıkılıp kaldık!’ şeklinde bağırmaya başlayacaktı.

Bu nokta, diğer mahkumlar için dönüm noktası olacaktı. Bunun bir deney olmadığını, gerçekten tutuklandıklarını ve asla dışarı çıkamayacaklarını düşünmeye başladılar. Sonunda da 8612 numaralı mahkumun gerçekten iyi olmadığına karar verilip kendisi deneyden çıkartılacaktı.

Ertesi gün ise, endişeli aileler için, mahkumlar ile görüşme yapabilecekleri bir organizasyon gerçekleştirdiler. Fakat herkes rolüne kendilerini o kadar kaptırmıştır ki, bu ailelere de üst araması uygulanıyor. Çocukları ile buluşan ailelerin bazıları çocuklarının bulunduğu durumdan endişe ettiklerini belirtiyorlar doktor Zimbardo’ya.

Zimbardo ise tam bir psikolojik taktik uygulayarak, özellikle babaların bam teline basarak şu soruyu soruyor: ‘Oğlunuz bunları kaldıramayacak kadar zayıf mı?’

İsyan Haberi

Ertesi gün salıverilen 8612 numaralı öğrenci mahkumun, geri kalanlar için büyük bir kaçış planı hazırladığını o gün içinde toplu kaçış yapılacağına dair bir duyum alınıyor. Tüm birimler bunun üzerine teyakkuza geçiyor. He çıkışa görevli yerleştiriliyor, herkes nöbete kalıyor. Bunun söylentiden ibaret olduğu ortaya çıksa da gardiyanlar son derece huzursuz oluyorlar ve mahkumlar üzerindeki baskıyı daha da arttırıyorlar. Mahkumlara, tuvaletleri elleri ile temizlemek gibi aşağılayıcı görevler veriyorlar. Onları zihinsel anlamda çökertmeye çalışıyorlar.

İşte bu noktada Zimbardo, hapishaneye bir rahip davet ediyor ve mahkumlarla konuşmasını istiyor. Rahip de diğer hapishanelerde nasıl davranıyorsa, deneklere de o şekilde davranıyor. İşin en ilginç tarafı ise mahkumların yarısından fazlası kendisini numarası ile tanıtıyor. Rahip kendilerine şu soruyu soruyor: ‘Buradan çıkmak için ne yapıyorsun? ‘Mahkumlar bu soruya anlam veremiyor. Rahip onlara bir avukatları olup olmadığını soruyor ve isterlerse de avukat ayarlayabileceğini söylüyor. Garip bir şekilde bazı mahkumlar bu teklifi kabul ediyor.

Bu sayede gerçeklik ile deney arasındaki çizgi de aşılmış oluyor. Artık tüm mahkumlar, gardiyanlar hatta doktor Zimbardo da dahil olmak üzere rollerini benimsemiş ve gerçeklik algılarını yitirmişlerdi.

Gardiyanlar arasında da farklı roller ortaya çıkmış bazıları inanılmaz derecede sert bazıları ise ılımlı tavırlar sergilemeye başlamışlardı.

Son İsyan

Son isyan ise, 416 numaralı mahkumdan gelecekti. Deneye daha sonra çıkartılan öğrencinin yerine getirilen mahkuma, eski mahkumlar buradan çıkış olmadığını söylediğinde, birden kendini kaybedecek ve açlık grevine başlayacaktı. Gardiyanlar ne kadar uğraşsa da yemek yediremedikleri bu mahkuma hücre cezası vermeye karar verirler. Kendi aralarında maksimum bir saat olarak belirledikleri hücre cezasını üç saate kadar çıkartırlar. Diğer mahkumlara da battaniyeleri verdikleri taktirde mahkumun hücre hapsinden çıkartılacağını söylüyorlar. Ve en ürkütücü olanı hiçbir mahkum battaniyesini vermiyor.

Sonunda mahkum hücre hapsinden çıkartıldığında, ciddi anlamda sağlık problemleri yaşıyor.

Artık işler ciddi şekilde kontrolden çıkmış bir hal alıyor. Ve bazı ailelerin avukat tutmaları ile iki hafta sürmesi planlanan deney sona erdirilmiştir.

Aslında erken bitirilmesine yol açan daha önemli bir olay olmuştur. Zimbardo ve asistanları gün içinde kameralarla olup biteni gözlemliyordu ancak gece olduğunda gardiyanlar kendilerini izleyen kimse olmadığını düşünerek ve duyumlara göre kameraların kör noktalarında mahkumlara tacize kadar varacak olan işkenceler uyguladılar.

Deneyin Sonucu

Deneyin sonunda deneklerle yapılan görüşmelerde, ortaya çok ilginç bir olgu daha çıkacaktır. Tüm mahkumlar elbette deneyin bitmesinden memnundur fakat gardiyanların neredeyse hepsi deneyin erkenden bitmesinden üzüntü duyuyorlardır.

Bu deneyde mahkumlar ve gardiyanlar istedikleri gibi iletişim kurmakta serbestken onlar kendilerini rollerine kaptırmışlardı ki işler insanlık dışı bir hale gelmişti. Denek esnasında, doktor Zimbardo da bu aşağılayıcı davranışlara bir süre de olsa izin verecekti. Ki kendisi de bu konu hakkında şunları söylemiştir:

‘ Sadece birkaç kişi güç karşısında ahlaki değerlerini korumayı başarabilmişti ve ben kesinlikle bu güçlü bireylerden biri olamadım.’

Zimbardo daha sonra kaleme aldığı ‘Şeytan Etkisi’ isimli kitabında, bu deneyin sonuçlarına dair de şunları yazmıştır:

‘Stanford Hapishanesi Deneyi, rollerin insan davranışı üzerinde ne büyük bir etkisi olduğunu göstermiştir. Gardiyanlar, güçlü pozisyona sahip oldukları için normalde asla yapmayacakları şeyleri yapmaya başladılar. Mahkumlar ise tam da bir mahkumun davranacağı gibi pasif ve depresif davranmaya başladılar.’

Bu deneyin sonuçları ile ilgili olarak en çarpıcı yorumu ise deneye mahkum olarak katılan öğrenci yapacaktı. Richard Yacco, deneyden tam 40 yıl sonra, kendisi ile gerçekleştirilen röportajda şunları söylemiştir:

‘Deneyle ilgili beni en çok etkileyen şeylerden biri şu oldu: Toplum size bir rol belirlediğinde, bu rolün gerektirdiği kişisel özellikleri de benimsiyor muyuz? Şu anda fakir bir mahallede öğretmenlik yapıyorum ve öğrencilerimizin bu kadar fazla fırsatı olmasına rağmen, onlara bu kadar destek vermemize rağmen bu avantajları ellerinin tersi ile itmeleri, okulu bırakmaları, derslere hazırlanmamalarına aklım almıyor. Ama bence buradaki en büyük nedenin onlar için toplumun belirlediği roller olduğunu düşünüyorum. Onlardan ne beklediğimiz burada belirleyici olan…’

Bu deney, psikolojik deneyler içinde en çok tartışılan deney olmuştur. Yaftaların, insana biçilen rollerin aslında o insanın üzerine yapıştığını, o insanı şekillendirdiğini, normalde hiç yapmayacağı şekilde davranışlar sergilemesine yol açtığını bize tam anlamı ile anlatan bir deneydir.

Toplumun her seviyesinde karşımıza çıkacak negatif bir saptamadır bu…

Pi Academic platformu olarak, yazar, editör ve diğer içerik üreticilerimizle sizler için ilgi çekici ve ilgiyle takip edebileceğiniz içerikler üretmekteyiz.

Hayata Pi Academic İle Bakın