Prof. Dr. Eşref Adalı

İnsanlar, geçmişte ve günümüzde, insan gibi davranan makineleri düşlemiş ve bu makineleri yapmaya çalışmıştır. İnsan gibi davranan makineleri yapmaya uğraşırken, kendisinin yani insanın nasıl bir yapısı olduğunu anlamaya çalışmıştır; özellikle beyninin nasıl çalıştığını öğrenmeye çalışmıştır. Bu bağlamda, insana özgü akıl ve zekâ kavramlarını tanımlamıştır.

Doğru ve yanlışı birbirinden ayırabilme yetisi akıl olarak tanımlanmıştır. Aklın doğuştan kazanılmış bir yetenek olduğu anlaşılmıştır. İnsan, karşılaştığı olaylar ve durumlar hakkında, aklını kullanarak kapsamlı düşünebilmekte, yorumlar üretebilmektedir. İnsanın biyolojik gelişmesiyle birlikte aklı da gelişmektedir. Dolayısıyla, sağlıklı her insanın aklı vardır ve akıl ölçülebilir değildir. Akıl sözcüğünün, Türkçedeki karşılığı ustur.

İnsanın, karşılaştığı bir olay ve durumu algılayabilme ve buna karşı çözüm üretme yeteneği zekâ olarak tanımlanmıştır. Zekâ, zaman içinde, eğitim, öğrenme ve çevre etkenleri ile gelişmektedir. Görülen eğitim ve çevre yönlendirmeleri insanı belli alanlarda, örneğin matematik, edebiyat, müzik, görsel sanatlar alanlarında zeki yapmaktadır. Dolayısıyla, bazı insanlar belli alanlarda daha zeki olabilirler. Zekâ zaman içinde kazanılan bir değer olduğu için ölçülebilir ve ölçülmesi ile ilgili yöntemler geliştirilmiştir. Zekâ sözcüğünün, Türkçedeki karşılığı anlaktır. Akıl, us, zekâ ve seyrek kullanılan anlak sözcükleri çoğunlukla birbirinin yerine yanlış olarak kullanılmaktadırlar. Yazımızın konusu olan Yapay Zekâ teriminin de doğruluğu tartışılabilir: Makinelerin akıllı mı yoksa zeki mi olması beklenmektedir? İnsan aklını kullanarak, bir durum karşısında doğru, dolayısıyla mantıklı olan çözümü seçer. Aynı insan, ilk karşılaştığı bir durum karşısında, kendince en uygun davranışa, zekâsını kullanarak karar verir. Makinelerden beklenen davranışın; aklın gösterdiği yol mu, yoksa zekânın gösterdiği çözüm mü olduğu tartışmalıdır. Dilimizde Yapay Zekâ olarak kullanılan terim ilk kez 1956 yılında Dartmount Koleji’nde düzenlenen ve seçkin bilim insanlarının katıldığı konferansta “Artificial Intelligence: AI” biçiminde dillendirilmiştir. Bu toplantıya katılan J. McCart- hy (Lisp dilinin geliştiricisi), M. Minsky (MIT Yapay Zekâ Laboratuvarı kurucu- su), C. Shannon (IBM), A. Newell (ABD Yapay Zekâ Derneği’nin ilk başkanı) ve H. Simon (Nobel ödüllü) zeki bilgisayarların gerçekleştirilme olasılığının araştırılmasını önermişlerdir. Doğal zekâ ile yapay zekâ arasında farkların olacağı açıktır. Bu farklardan bazıları, yapay zekâyı üstün kılarken bazıları doğal zekâyı üstün kılmaktadır. İlk olarak yapay zekânın üstün olduğu yönler, ardından doğal zekânın üstün olduğu yönler açıklanacaktır:

Yapay Zekânın Üstün Yönleri

• Yapay zekâ kalıcıdır: İnsan öğrendiği ve deneyimlediği olay ve konuları, benzerlerini yaşamadığında zaman içinde unutabilir. Ancak yinelenen ve insan için önemli deneyimlere ilişkin bilgiler bellekte sürekli tutulmaktadır. Unutmanın hızı, konuya verilen önem derecesiyle ters orantılıdır. Unutma sırasında, önce ayrıntılar, daha sonra ana bilgiler silinmektedir. Unutulan bilgiler, belli hatırlatmalar ile geri kazanılabilmektedir. Unutma özelliği, insanın belleğinin gereksiz verilerle işgal edilmesini önlemektedir. Bilgisayarın belleğine yazılmış olan bir veri bilinçli olarak silinmediği sürece, bellekte kalmaktadır.

Dolayısıyla bilgisayarın unutma yeteneği yoktur.

• Yapay zekâ paylaşılabilir: Zekâ, insanda eğitim, öğrenme ve çevre etkenleri ile gelişmektedir. Bu birikimin bir başka insana aktarılması, usta çırak ilişkisi ile olabilmektedir ve aktarım uzun süre almaktadır. Bir kişide oluşan zekânın tümüyle bir başkasına aktarıldığı söylenemez. Buna karşın, yapay zekâ bir bilgisayarda oluşturulduğundan, bunun diğer bilgisayarlara aktarılması, kopyalama yöntemiyle kolayca yapılabilir.
• Yapay zekâ daha kolay elde edilebilir: Bir bilgisayarın zekâ düzeyinin yükseltilmesi, bir insanın zekâ düzeyinin yükseltilmesine göre daha kolaydır; kolay olduğu için maliyeti de düşüktür.
• Yapay zekâ tutarlıdır: Aynı olay karşısında verilecek tepki insandan insana değişik olacaktır. Hatta benzer iki olayda, aynı insan farklı davranabilmektedir. Bunun nedeni insanların zekâ düzeylerinin farklı olması ve insan olmalarıdır. Yapay zekâ sistemlerinde aynı ya da benzer olaylarda verilen tepki hep aynı olacaktır. Farklı zekâ düzeyindeki yapay zekâ sistemlerinden aynı olay karşısında farklı tepki görülmesi, zekâ düzeyi ile ilgilidir.
• Yapay zekâ kayıtlıdır: Bir durum veya olay karşısında yapay zekâ tarafından üretilen tepki kaydedilmektedir. Dolayısıyla, benzer bir durumla karşılaşıldığında, eski kararlar gözden geçirilmekte ve en yakın olan tepki verilmektedir. Buna karşın insan, karşılaştığı her olayda, geçmişte yaşadığı benzer olayı aklına getirmekte ya da onu hiç düşünmeden yeni bir karar oluşturabilmektedir.

Doğal Zekânın Üstün Yönleri

• Doğal zekâ yaratıcıdır: İnsan kendi ve başkalarının deneyimlerini değerlendirerek zekâsını geliştirebilir, dolayısıyla yaratıcıdır. Yapay zekâ, bilgisayara yüklenen bilgi ile sınırlıdır; dolayısıyla yaratıcılığı insana kıyasla kısıtlıdır.
• Deneyimlerden yararlanma: Doğal zekâ insana duyu organlarının yardımıyla öğrendiği deneyimleri kullanma ve bu deneyimlerden yararlanma yeteneği kazandırır. Yapay zekâ sistemleri genellikle sembolik girdiler ile çalışırlar.
• Usavurma yeteneği: İnsan karşılaştığı yeni durum karşısında, deneyimlerine dayanarak ve usavurma yeteneğini kullanarak hızlı ve yeni bir çözüm üretebilmektedir. Yapay zekânın üretebileceği çözümler, kendisine yüklenen bilgiler ve öğretilen çözüm yöntemleri ile sınırlıdır.

Kullanım Alanları

1956 yılında yapay zekâ terimini türetenlerin amacı, bilgisayarları zekileştirmekti. Ancak zaman içinde bu kavramın anlamı genişletilmiş ve aşağıdaki alanlarda kullanılmaya başlanmıştır:

İnsan gibi düşünen ve davranan sistemler: Yapay zekâ terimini önerenlerin beklentileri, insan gibi düşünen ve dolayısıyla insan gibi davranan bilgisayarların geliştirilmesidir. İnsan nasıl öğreniyor ve zekâsını nasıl geliştiriyor ise, bilgisayarların da aynı yolla öğrenmesi ve zekâsının geliştirilmesi amaçlanmıştır. Bu amaca hizmet edecek çalışmalar hâlen ödüllendirilmektedir. Bilgisayarın zekâ düzeyini ölçmek için değişik yöntemler geliştirilmiş olmasına karşın A. Turing tarafından önerilen sınama yöntemi günümüzde de kullanılmaktadır. Bu sınama yönteminde, sorulan bir soruya insan ve bilgisayar yanıt vermekte; hakem yanıtın kimden geldiğini bilmeden, hangisinin insan hangisinin bilgisayar tarafından verildiğine karar vermektedir. Bu sınama sonucunda, bilgisayarın verdiği sonuçların başarımı, bilgisayarın zekâ düzeyini belirlemektedir. İnsan gibi düşünen ve davranan bilgisayar çalışmaları için en çarpıcı örnekler, satranç gibi oyun programlarıdır. Günümüzde, dünya satranç şampiyonları ile başa baş satranç oynayabilen programlar geliştirilmiştir.

Uzman sistemler: Bir uzmanın, uzmanlığına ilişkin bilgileri ve kararlarını bilgisayara öğretmenin sonucu olarak uzman sistemler üretilmektedir. Günümüzde, tıp, finans, trafik, sigortacılık ve süreç denetimi gibi alanlarda uzman sistem çözümleri kullanılmaktadır. ELIZA yazılımı, hastalara tanı koyma konusunda geliştirilmiş bir yazılım olarak, uzman sistemler için önemli bir örnektir.

Doğal dil işleme: İnsanların konuştuğu doğal dili anlama, sorulara yanıt verme, diller arası çeviri ve yapay konuşma üretme konuları Doğal Dil İşleme (DDİ) başlığı altında toplanmaktadır. Bir doğal dili anlama çalışmaların ilk aşaması dildeki sesleri tanımak ile başlar. Sesbilimi bir dildeki sesleri (ünlü ve ünsüz sesleri) araştırır. Bazı diller ünlü çeşitliliği açısından zengin bazıları fakirdir. Örneğin Türk dillerinde 8-13 ünlü sesli varken Arapçanın ünlü sayısı 3-4 kadardır. Sesbiliminin ardında dilin biçimbilimsel yapısını incelemek gerekir. Türkçe gibi eklemeli dillerde biçimler son derece önemlidir ve kök sözcüğe yeni anlam katarlar. Tümce içinde, özne tümleç ve yüklem sırası dil ailelerine göre değişiklik göstermektedir. Örneğin Türk dillerinde diziliş özne-tümleç-yüklem biçiminde iken Hint-Avrupa dillerinde özne-yüklem-tümleç biçimindedir. Bir insanın konuşmasını bilgisayara aktarabilmek için, dilin sesbilimini, biçimbilimini ve sözdizimini bilgisayara öğretmemiz gerekir. Bu aşamadan sonra, tümcenin anlamı çıkarılabilir. Doğal dillerde, bir sözcüğün birden çok anlam taşıdığı bilinmektedir. Bu nedenle, sözcüğün ilgili tümce içindeki gerçek anlamının bulunması, DDİ çalışmalarının önemli bir araştırma konusudur. Bir sözcüğün gerçek anlamının bulunması sırasında, konuşmanın konusu, önceki ve sonraki sözcükler belirleyici olmaktadır. Bir tümcenin anlamının belirlenmesi, bu tümcenin bir başka dile çevrilmesi veya soru yanıt sistemlerinde uygun yanıtın hazırlanması sırasında gerekli olmaktadır. Günümüzde, diller arası çeviri konusunda önemli çalışmalar yapılmaktadır. Otomatik yanıt sistemleri ticari alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Bu yöntem ile otelde yer ayırtma ve bankacılık hizmetleri verilmeye başlanmıştır.

Robotlar: Robotlar, akıllı veya zeki bilgisayarların mekanik arabirimi olarak düşünülebilir. Bir başka deyişle, robotları yöneten birim bilgisayardır. İşlevsellikleri açısından robotlar üç sınıfa ayrılırlar:

• Programlı robotlar: Bu tür robotların hareketleri adım adım bir program yardımıyla öğretilir. Bu amaçla geliştirilmiş olan özel diller kullanılır. Robot, programın adımlarını tartışmasız yerine getirir. Çalışması sırasında karşılaşacağı olağandışı durumlar ve bu durumlarda vereceği tepkiler de program içinde yazılıdır. Bu tür robotlar genellikle montaj işlemlerinde kullanılır. Programlı robotların, bilgisayarsız olanları da tasarlanmıştır. Bu tür örnekler El-Cezeri’nin (1206) kitabında görülmektedir.
• Öğretilebilen robotlar: Robotun yapması gereken bazı hareketleri, hareket denklemleri ile yazmak son derece zordur. Bu nedenle, robotun eli bir uzman tarafından tutularak hareket ettirilir. Robot yapılan tüm hareketleri beller ve daha sonra bu hareketleri kendisi yineler. Araba boyama robotları, bu tür robotlar için en güzel örneklerdir.
• Akıllı robotlar: Akıllı robotlar, çevresi ile etkileşimde bulunan ve buna göre davranış ve hareketlerini belirleyen robotlardır. Bu tür robotlara temel görevleri program ile öğretilir, ancak bu görevi yerine getirirken çevresinden bilgi edinerek hareket eder. Akıllı robotlar için en temel örnek taşıma robotları gösterilebilir, en üst düzey örnekler insansı robotlardır. Taşıma robotları, fabrika içinde bir paketi bir iş noktasından diğer bir iş noktasına götürebilmektedir. Taşıma sırasında, belli bir yolu izlemekte, önüne çıkan engellere göre davranabilmekte ayrıca diğer taşıma robotları ile iletişimde bulunabilmektedir. İnsansı robotlar, insana benzemekte, yürüyebilmekte ve belli ölçüde konuşabilmektedir. Bu robotlar, yapay zekâ çalışmalarının hedeflediği türlerdir. Akıllı robotlar, yapay zekâ çalışmaları kapsamında önemli bir yer tutmaktadır. Bunun nedenini, insan gibi düşünen ve davranan makine yapma düşüncesine bağlayabiliriz. Böyle bir hedefe ulaşma çalışmalarında robotlar birçok soruyu yanıtlamaktadır. Örneğin, robotun doğal dildeki konuşmayı anlaması ve buna yanıt vermesi beklenmektedir. Hareket ederken çevresini görmesi ve ona göre hareket etmesi beklenmektedir. Beklenmedik durumlarda karar vermesi istenmektedir.

Taşıma robotlarının bir üst modeli olarak, günümüzde sürücüsüz araçlar geliştirilmektedir. Sürücüsüz araçların havada, suda ve karada gidenleri hakkında günlük haber kaynaklarında bilgiler yer almaktadır. İnsansız Hava Aracı (İHA) ağırlıklı olarak askeri amaçlarla kullanılmaktadır. Bu araçlar, kendileri için belirlenmiş bir yörüngeyi izleyerek görüntü toplamakta, bazıları silah kullanmaktadır. İnsansız denizaltılar da benzer amaçlarla kullanılmaktadır. Binek arabaları ve kamyonlar için benzer çalışmalara son yıllarda ağırlık verilmiştir. Amaç, sürücü gerektirmeden aracın bir yerden diğer bir yere gitmesidir. Bu araçlarda kullanılan temel ilke taşıma robotlarında kullanılan teknikler ile aynıdır. Bu tür robotlar, konum bilgisini, çevredeki araçların konumlarını, trafik bilgilerini sürekli olarak öğrenmekte, belleğindeki harita bilgisi üzerinde bu bilgileri değerlendirmekte ve yol alabilmektedir.

Görüntü işleme: Bir makinenin, insanın sahip olduğu yeteneklere erişebilmesi için görme yeteneğinin de olması gerekir. Bir bilgisayara veya robota görme yeteneğinin kazandırılması, kameradan gelen görüntünün işlenmesi ile sağlanmaktadır. Kamera robotun üzerinde olabileceği gibi ortamın uygun bir yerinde de olabilir. Kameradan gelen görüntü ile ortamdaki nesneler tanınmaya çalışılır. Tanıma işlemi uygulamaya göre basit ya da karmaşık olabilir. Örneğin bir aracın plakasını okumak basit sayılırken, bir kişiyi yüzünden tanımak karmaşık bir işlemdir. Görüntü işlemenin niteliği ve yetkinliği çalışmanın amacına uygun olarak belirlenir. Dolayısıyla, yapay zekâ sistemine sağlayacağı katkı bu belirleme ile sınırlı kalır. Günümüzde, otopark ve otoyol girişlerinde plaka tanınması, MOBESE kameraları ile toplumsal olaylara karışanların kimliklerinin belirlenmesi, uydudan çekilen fotoğraflar ile tarım verilerinin hesaplanması, askeri hedeflerin belirlenmesi görüntü işleme yöntemleri ile gerçekleştirilmektedir.

Makine öğrenmesi: Bilgisayarın, bir konu ile ilgili büyük miktarda veri kümesini inceleyip yorumlayarak konuyu öğrenmesine kabaca makine öğrenmesi diyebiliriz. Örneğin, bir dilde yazılmış metinleri inceleyip dilin modelinin çıkarılması, sözcüklerin gerçek anlamlarının bulunması makine öğrenmesi ile gerçekleştirilebilmektedir. Araç sigorta poliçe ve hasar bilgilerini içeren veri tabanını inceleyerek, hasar ve kullanıcılar arasındaki ilişkileri ortaya çıkarmak ve kişiye özgü sigorta pirimi hesaplamak bir başka örnektir. Makine öğrenmesi yöntemleri, bir yapay zekâ sisteminin öğrenmesi amacıyla kullanılmaktadır. Bu yöntem, insanın kolayca edinemeyeceği önemli bilgilerin öğrenilmesi açısından önemlidir. Bu sayede yapay zekâ sistemleri doğal zekâya üstünlük sağlayabilirler. Makine öğrenmesi yöntemlerine veri madenciliği yöntemleri de eklenerek yapay zekâ sisteminin yetenekleri artırılmaktadır.

Yapay Zekânın Geleceği

Genel amaçlı bilgisayarların geçmişi 1950’lere kadar geri götürülebilir. Yaklaşık 70 yıllık geçmişi olan bilgisayarın, gelişimindeki hıza bakarak daha çok gelişeceğini söylemek için kâhin olmak gerekmez. Bilgisayarların işlem hızları arttıkça ve yapay zekâ ve ilişkili konularda çalışan bilim insanlarının araştırmaları arttıkça yapay zekânın her gün daha çok gelişeceği açıktır. Bu gelişmelere bağlı olarak bir gün insan zekâsına yakın sistemlerin oluşturulabileceğini söyleyebiliriz. İnsanların bir özelliği hayal ettiklerini gerçekleştirmeye çalışmaktır. Konumuz ile ilgili hayaller içinde Stanley Kubrick’in 1986’da çevirmiş olduğu “ 2001: A Space Odyssey” filmindeki HAL isimli bilgisayardır. HAL insan konuşmasını anlayabilmekte ve insan gibi konuşabilmektedir. Hatta insanların dudaklarını okuyabilmektedir. 1986’da konuşabilen bilgisayar yoktu ancak günümüzde vardır. Henüz dudak okuyan bilgisayarları bugün görmüyoruz ancak gelişmelere bakarak bir gün dudak okuyabilen bilgisayarların olabileceğini söyleyebiliriz. Yapay zekâlı robotlar bir gün yapımcılarına karşı gelip zarar verebilirler mi? Böylece Asimov’un robot tanımındaki “robot sahibine, daha genel anlamda insanlığa zarar veremez” ilkesi bozulacak mı? Bu sorunun yanıtını, bugün vermek zordur. Yapay zekâlı bilgisayarlar ve robotlar insan tarafından geliştirildiği sürece bu kuralın geçerli kalacağını söyleyebiliriz. Ancak bir gün geliştirmenin akıllı bilgisayarlar tarafından yapılabileceği düşünüldüğünde, insanlığa zarar verebilecek sistemlerin de üretilebileceği söylenebilir. Yaratıcılık yeteneğinin insana özgü bir özellik olduğunu ve bu yeteneğin bir makinede oluşamayacağını varsayarsak, yapay zekânın insan zekâsından bir derece aşağıda kalacağını söyleyebiliriz. Bu durum insanlık için bir üstünlük olarak kalacak ve içimizi rahatlatacaktır. Nitekim Stanley Kubrick söz konusu filmde isyan eden bilgisayarı, bir insan tarafından devre dışı bıraktırmayı yeğlemiştir.

(İTÜ Vakfı Dergisi, 2017, Sayı 75: Yapay Zeka – s.8-13)

Hayata Pi Academic İle Bakın

Pi Academic platformu olarak, yazar, editör ve diğer içerik üreticilerimizle sizler için ilgi çekici ve ilgiyle takip edebileceğiniz içerikler üretmekteyiz. Sizlere sunduğumuz içerikler başta Bilim, Teknoloji, Hukuk, İş Dünyası ve Haberler olarak kategorize edilmiştir. Tercih ettiğiniz içerik kategorisine tıklayarak okumaya başlayabilirsiniz.

Bununla beraber siber güvenlik alana ilgi duyuyor ve internette güvende kalmanız için bir şeyler okumak isterseniz buradan temel tavsiyelerle başlayabilirsiniz.