İnsanlar Neden Polisiye Romanlar Okur?

Yıllardır polisiye hikâyeler hakkında bir şeyler duyuyorum. Neredeyse tanıdığım herkes bu hikâyeleri okuyor ve yine bu hikâyeler hakkında uzun sohbetler yapıyorlar; ancak ben bu sohbetlerde yer alamıyorum. Woodrow Wilson’dan W. B. Yeats’e kadar zamanımızın halka mâl olmuş en ciddi kişilerinin, bu türdeki kurguların bağımlısı olduğunu bana sürekli hatırlatan bir şeyler var. Şu anda ise Chesterton tarafından kaleme alınan ve benim pek de önemsemediğim birkaç tane Father Brown hikâyesi dışında, Sherlock Holmes’un ilk çıkan taklitlerinden beri hiç polisiye hikâye okumuş değilim. Bu taklitlerden bir tanesi, şu anda hayatta olmayan, “Düşünme Makinesi” adında bir karakter yaratan ve bu karakter hakkındaki ilk hikâye serisini 1907 yılında yayınlayan Jacques Futrelle isimli yazara ait. Sherlock Holmes’tan büyülenmiş olmama rağmen Düşünme Makinesi’nden sıkılıp bırakmış, on iki yaşındayken edebiyatın bu türü için artık fazla büyük olduğumu hissetmeye başlamıştım. Ancak yine de şimdiki görevim gereği, bu yazı ekolünün bazı örneklerine bakmam gerektiğine karar verdim; zira bu ekol inanılmaz derecede popüler olmuş ve verdiği ürün ise şu anda o kadar muazzamdır ki, bu bölüm, haftalık üretimiyle ilgilenmesi için özel bir editör almak zorunda kalmıştır. Ortalamanın üzerinde bir şeyler elde ettiğimden emin olmak için, bu işin uzmanları tarafından özellikle saygı duyulan yazarların yeni romanlar yazmasını bekledim ve Rex Stout tarafından kaleme alınan Nero Wolfe öykülerinin son cildi olan “Yeterince Ölü Değil” (Farrar & Rinehart) ile başladım. Bulduğum şey beni ziyadesiyle şaşırttı ve hayal kırıklığına uğrattı. Elimdeki şey, neredeyse kırk yıl önce Jacques Futrelle tarafından yapılandan bile daha eksiksiz bir aslına uygunlukla yeniden üretilen eski Sherlock Holmes’tan başka bir şey değildi. Burada kıyaslanması mümkün olmayan, fazlasıyla nazik, alaycı, üstün bir zekâsı ve tuhaf alışkanlıkları olan, paraya düşkün, aynı Holmes gibi gurme yemekleri ve orkide yetiştirmeyi seven ve kendisine bir sanatçı gözüyle bakan özel bir dedektif vardı. Entelektüel yetenek ve dehasını her daim kullanmaya hazır olan dedektifin yanında bu defa Scotland Yard’dan Müfettiş Lestrade yerine, dedektife hayran olan, tapan, enerjik ancak biraz kalın kafalı Müfettiş Cramer vardır. Neredeyse aralarındaki tek fark ise cılız ve aktif Holmes yerine Nero Wolfe’un şişman ve uyuşuk olması, ayrıca canileri adalete teslim etmek yerine onları kendilerini öldürmeye zorlamasıdır. Fakat ben yine de, Otuz Beşinci Batı Caddesi’nin uzak bir köşesindeki evinde zengin akşam yemekleri ve sakin geçen akşamlarıyla Nero Wolfe’den hoşlandım, zira dedektif sessiz evinde daima birasıyla birlikte sandalyesinde oturur ve sadizmin tadını çıkarırdı. Bu en yeni çıkan kitaptaki “Yeterince Ölü Değil” ve “Bubi Tuzağı” isimli hikâyeler beni bir çeşit hayal kırıklığına uğratmıştı, ancak her ikisi de alıştığımız uzunlukta olmadığı ve zorlu bir askerlik eğitimi nedeniyle kendini tam anlamıyla asıl mesleğine veremeyen Nero Wolfe tarafından sunulduğu için, bu iki öykünün yazarın bu türde verdiği örneklerin en iyisi olmayabileceği sonucuna vardım. Daha sonra “Bütün Nero Wolfe Öyküleri” kitabında yer alan, daha önce yazılmış iki öyküyü de okudum: “Kırmızı Kutu” ve “Korkmuş Erkekler Cemiyeti”. Fakat bunların ikisi de umut ettiğim heyecanı bana veremedi. Daha sonraki hikâyeler yarım yamalak ve derinlikten yoksun ise de, hiçbir yere ulaşmadıkları ve hikâyede gerçek hiçbir işlevi olmayan bölümlerle dolu oldukları için bunlar da karmaşıklardı. Ancak ne zaman ki dönüp tekrar Sherlock Holmes’a baktım, işte o zaman Nero Wolfe’un orijinalinden bir hayli uzak, soluk bir kopya olduğunu fark ettim. Conan Doyle’un eski hikâyelerinde mizah, şık at arabalarının masalsı şiiri, Londra’nın kasvetli kulübeleri ve yalnız taşra malikâneleri vardı; ve Rex Stout’un modern New York’a ait geçmişiyle bunları taklit etmenin bir yolu yoktur. Şunu anladığınızda ise sürprizler daha da eğlenceli bir hâl alıyordu: Sherlock Holmes’ta en azından tavanı eğimli bir odanız ya da hizmetkârları çağırmakta kullanılan çanın ipinden yukarı tırmanması için eğitilmiş bir yılanınız varken, Nero Wolfe’ta ─“Korkmuş Erkekler Cemiyeti”nde zekice psikolojik bir fikir kullanılmış olsa da─, gizemin çözümü genelde ne beklenmedik ne de hayal ürünüdür. En nihayetinde ise, dipte birkaç tane eğri ve paslı çivi bulabilmek için talaş tozunu yutarak büyük sandıkları açıyormuşum gibi hissettim ve polisiye romanların; romanın tanıtım ve değerlendirme yazılarını hazırlayan eleştirmenlerin, gizemin çözümünü kamuya açıklamasını yasaklayan gelenekten yararlanarak haksız kazanç sağladığı gibi beni düşündüren ve kaygılandıran bir inanç beslemeye başladım. Sonuçta bu gelenek, hem kurgunun önemli bir bölümünün anlamsızlığını gizliyor hem de dedektif romanı yazarlarının, başka hiçbir türün yazarına nasip olmayan türden bir korumadan yararlanmasını sağlıyordu. Sırrın açığa çıkacağı beklentisiyle şüphe yaratmak zor değildir; ama okurda beklediğine değdiği hissini uyandıracak kadar dâhice, net ya da eğlendirici bir suç işleme yolu bulmak için biraz orijinallik gereklidir. Rex Stout’un yanlış izler, ipuçları ve konudan bitmek tükenmek bilmeyen sapmalarla gizlediği asıl sır, sadece çok zayıf bir hayal gücüydü; bir kişi bunun farkına ancak son bölümün boş bırakılmış olduğunu gördüğünde varıyordu, bense bu konuda çoktan homurdanmaya başlamıştım bile. Ancak ne var ki, konunun uzmanları tarafından bana söylendiği kadarıyla, sonsuza kadar devam ettirilen Doyle geleneği, polisiye romanların yaygınlaştığı on yıllar boyunca polisiye roman türünde yapılanların hepsini veya türün en iyilerini kapsamamıştır. Ayrıca bir de bulmaca türü gizem içeren polisiye romanları vardı ve bu tür Agatha Christie’nin hikâyelerinde yaratıcılığın doruklarına ulaşmıştı. Böylece Agatha Christie’nin “Sonunda Ölüm Geldi” (Dodd, Mead) adlı yeni kitabını okudum ve Bayan Christie’nin beni ele geçirdiğini itiraf etmeliyim. Katilin kim olduğunu tahmin edemiyor, kitabı okumaya ve katili tahmin etmeye teşvik ediliyordum. Kitabın sonunda katilin kim olduğunu öğrendiğimde şaşırmıştım. Yine de Agatha Christie’yi hiç önemsemedim ve onun başka bir kitabını okuyacağımı da zannetmiyorum. Bu noktada “Sonunda Ölüm Geldi” kitabında anlatılan öykünün MÖ 2000 yılında Mısır’da geçtiğinden ve kitabın, yazarın tipik eserlerine tam da benzemeyen Lloyd C. Douglas türü bir tadı olduğundan da bahsetmeliyim. Tamam, anlıyorum (“Güneşin altında kayığın içine kucağında küçük Teti ile serilip uzanırken, Nil üzerinde beraber yelken açmak, balık tutmak ve gülmek için Khay yoktu artık”) gibi bir cümle Sayın Christie için oldukça tipiktir ancak Christie’nin yazım tarzının aşırı duygusallığı ve sıradanlığı, kitapları okumayı edebî açıdan imkânsız hâle getiriyordu. Sırf sorunun çözüldüğünü görmek için baştan sona bu tür bir kitabı okuyamazsınız ve bir anda karakterlere ilgili duymaya başlayamazsınız; çünkü bu karakterlerin iki boyutlu bir evrende dahi tek başına var olmasına izin verilmemekte ve karakterler kitabın hangi bölümü olduğuna bağlı olarak ya güvenilir ya da tekinsiz gibi görünebilmek ve okuyucuda şüphe uyandırmak için daima yapmacık olmak zorunda kalmaktadırlar. Bu durumu, Bay Stout söz konusu olduğunda bir can sıkıntısı kaynağı olarak gördüm, zira Bay Stout, Nero Wolfe ve Archie Goodwin’i bir modadan sonra yaratmıştı ve suçlarda yer alan kişilerin karakterize edilmesinde bazı girişimlerde bulunmuştu. Fakat Bayan Christie, konunun daha uzmanı olduğu ve muamma üzerine daha dar bir şekilde yoğunlaştığı için; ya insanın ilgisini tümüyle bertaraf etmek ya da öyküyü, bana tatsız bir parodi gibi görünen öykülerle doldurmak zorunda kalmıştır. Bu yeni romanında Bayan Christie, gerilimin üç aşamasında kendisine yarar sağlayacak kuklalar yaratmak zorundadır: ilk önce kimin öldürüleceğini merak etmeniz, daha sonra cinayetleri kimin işlediğini merak etmeniz, son olarak ise kadın kahramanın iki adamdan hangisiyle evleneceğini önceden bilemiyor olmanız gerekiyor. Tüm bunlar, sihirbazın dikkatinizi kartlardan uzaklaştırmak için kullandığı garip ve gereksiz el hareketlerine benzer. Oyunlar bir sihirbazlık gösterisi gibi sizi hafifçe şaşırtıp, hafifçe eğlendirebilir ama “Sonunda Ölüm Geldi” gibi bir gösterideki konuşmalar hep sıkıcıdır ve bir kâğıt oyununun zarâfetinden yoksundur.  Edebiyatın çok sayıda kişinin ilgisini çekiyor gibi gözüken bir alanına haksızlık edebileceğimden korkarak; Alexander Wollcott tarafından “Amerika’nın ürettiği en iyi dedektif romanı” olarak nitelendirildiği ve yayımlanmasından itibaren Dashiel Hammett’in Jimmy Durante’in deyimiyle “entelektüellerin baş tacı” olmasına yol açtığı için, bu alanın klâsiklerinden birisi olduğunu varsaydığım “Malta Şahini”ni okudum. Ancak benim için, 1930 yılında neyi baş tacı ettiklerini anlamak zordu doğrusu. Sayın Hammett, Pinkerton dedektifi olarak gerçek bir deneyimin avantajına sahipti ve Sherlock Holmes’un eski formülünü, yeraltı dünyasının soğuk acımasızlığıyla birleştirmişti; bu yeni formül ise gangsterlere ilgi duymanın hâlâ moda olduğu günlerde okurlarda yeni bir ürpertiye sebep olmuştu. Fakat bunun ötesinde Hammet, öyküye hayalî bir yaşam kazandırma becerisinden yoksundu. Aldığı onca övgüye rağmen bir yazar olarak kesinlikle Rex Stout’un çok altındadır, Rex Stout ise James M. Cain’in altındadır. “Malta Şahini”; günümüz gazetelerinde her gün takip ettiğiniz, güçlü bir çene yapısına sahip kahraman ile güzel, maceraperest kadının iniş ve çıkışlarla dolu maceralarını izlediğiniz çizgi dizilerin pek de üstünde görünmüyor. Öyleyse, polisiye romanın T.S. Eliot ve Paul Elmer More tarafından hissedilen ama benim bir türlü hissedemediğim büyüsü nedir? Yaratıcı yazarlık açısından, bana tamamen ölü gibi görünüyor. Graham Greene’in hayranlarının iddia ettiği gibi casus romanları, şiirsel olanaklarını ancak şimdi gerçekleştiriyor olabilir; psikolojik dehşet duygusunu sömüren cinayet romanları ise tümüyle farklı bir konudur. Ancak polisiye romanlar en iyi meyvelerini 19. yüzyılın ortalarında vermiştir, çünkü Poe, mantıksal çıkarsama gücünün bir kısmını M. Dupin’e bu dönemde iletmiş ve Dickens ise olaylar örgüsünü yine bu dönemde sosyal ve ahlakî önemle donatmıştır. Bahsedilen sosyal ve ahlakî önem, gizemin son çözümünü, yazarın cidden söylemek istediği şeyin aydınlatıcı sembolü kılmıştır. Yine de polisiye romanlar tutulmuş; büyük savaşlar arasındaki yirmi yıl boyunca bile her zamankinden daha popüler hâle gelmiştir. Ben bunun derin bir nedeni olduğuna inanıyorum. Bu yıllarda dünya, her şeye nüfuz etmiş yaygın bir suçluluk duygusuyla ve eli kulağında bir felaketin korkusuyla doluydu; bunun önüne geçmeyi denemek ise umutsuz bir çaba olarak gözüküyordu: çünkü sorumluluğu açıkça belirtmek hiçbir zaman mümkün gözükmemiştir. Asıl suçu kim işlemiştir ve bir sonraki günahı kim işleyecektir? Bir cinayet, kitaplarda daima hiç beklenmedik bir anda, soruşturmanın gayet yolunda devam ettiği bir noktada, Nero Wolfe’un öykülerinin birinde olduğu gibi tam da muhteşem dedektifin ofisinde işlenir. Sonuçta herkesten şüpheleniliyor ve sokaklar, nereye bağlı olduğunu bilmediğimiz, gizlenmiş ajanlarla dolup taşıyor. Kimse suçsuz görünmüyor, kimse güvende görünmüyor ve sonra birdenbire katil tespit ediliyor ve herkes derin bir oh çekiyor! Çünkü katil sonuçta senin ya da benim gibi bir insan değildir. Katil, insanların George Gruesome olarak tanıdığı bir canidir ve bu cani, yanılması imkânsız bir Güç, suçun kimin üzerinde kalması gerektiğini çok iyi bilen, üstün bir dedektif tarafından yakalanmıştır. Edmund Wilson Kaynak: The New Yorker, 6 Ekim 1944.

Pi Academic platformu olarak, yazar, editör ve diğer içerik üreticilerimizle sizler için ilgi çekici ve ilgiyle takip edebileceğiniz içerikler üretmekteyiz. Hayata Pi Academic İle Bakın