“Size nereye bakacağınızı gösteriyoruz.”

Yasemin Alımcı.: Öncelikle adli bilimler ve kriminoloji disiplinlerinin çerçevesini çizmek gerekse ─ki yaşama dolaysız biçimde dokunuyor olmasına rağmen toplumsal anlamda hâlen yaygın bir kanaate sahip değiliz─; bu disiplinlerin çalışma alanı, odağı ve sistematiği nedir?

Cem Yüksel.: Kavramların çerçevesini ayırdığımızda daha belirgin bir kanaate sahip olabiliriz. Kriminoloji, suç nitelemesine sahip sosyal normlara uymayan insan davranışı ile öncesi ve sonrasıyla suçun tüm toplumsal bağlarını ve ceza adalet sisteminin işleyişini açıklamaya çalışan bilim dalı olarak karşımıza çıkar. Buna karşın adli bilimlerin bir alt dalı olarak kriminalistik ise suçun maddî bulgularının incelenmesi anlamına gelir. Son yıllarda gerek yurtiçi ve gerekse yurtdışı kaynaklı izlediğimiz popüler yapımlar ise genellikle adli bilimler ve özellikle kriminalistik odaklıdır.

Kavramları belirgin hâle getirebiliriz ancak bunların yaygınlaştırılması zaman ile karşılaşma sıklığının çokluğu ve karşılaşma niteliğinin uygunlaştırılmasıyla olabilecektir kanaatindeyim. Kimi zaman gişe filmlerinde çözünürlüğü çok düşük görüntülerin tamamıyla netleştirilmesi gibi olanaksız konular iştahla izlenirken, kollukla bütünleşik yapımlardaki gerçekçi incelemeler, yapımdaki özenin düşüklüğüne kurban gidiyor.

İdeal bir yaygınlaştırma aracı olarak film ve diğer yapımlar, bizi sorunun hedeflediği yere götüremeyebilir. Hâlbuki yaşamımızın hemen hemen her anı, adli bilimlerin alanına giren mikro konularla örülüdür. Kimi zaman tüm olağanlıkların, ardışıklık içerisinde büyük bir suçun parçaları olduğunu kaçırabiliriz. Parçalar bizim anlayamayacağımız hatta hissedemeyeceğimiz rastlantılılıkta dizilir ve bir “Nasıl olur!” ile son bulur. Suçlar bir tarafa örneğin; eşlerden biri iki sene sonra tamamıyla bitireceği ilişkide tüm durumları lehe çevire çevire fark ettirmeden ilerler; boşanma davası açıldığında büyük ölçüde iş işten geçmiş olur.

Adli Bilimler

Diğer bir deyişle, suçların ya da adli bilimlere konu durumların anlık gerçekleşmesine gerek yoktur. Böyle bir durum ortaya çıktığında, adli bilimciler zaten güncel teknolojiler ve bilgiler çerçevesinde olayları çözmeye çalışırlar. Benzeri durumların sıklığı arttığında; adli bilimciler herkesin ya da olası muhatap grubunun, olay ve içerisindeki tüm gelişmelerle ilgili aşinalıklarını artırmak için önleyici hizmetler üretirler. Bu gibi olayın kimliği içerisindeki farkındalıklarımız ve adli bilimlere konu olsun olmasın yaşamımızdaki tüm mikro anlar aslında suç-suçlu takibinin önemli parçaları olabilirler.

Peki bu bilinç ve dolayısıyla yaygınlık nasıl kazanılır? Öncelikle ve özellikle adli mekanizmanın, suçların ve durumların adli bilimsel tekniklerle nasıl aydınlatılacağını bilinçlendirilmesi zorunludur. Bu mekanizmadaki birçok kişi suçların nasıl çözülebileceği ile ilgili yeterince bilgi sahibi değildir. Ayrıca tamamına yakını kendini güncellememektedir. Kimi zaman önemli bir bulgunun olayın tanığı olabileceği bilinememekte, kimi zaman da nicelik ve nitelik aranmaksızın gerekli gereksiz tüm bulgular adli bilim laboratuarlarına taşınmaktadır. Bu gibi nedenlerle olaylar aydınlatılamamaktadır. Hâlbuki adli bilimsel farkındalığın yaygınlaşmasındaki katkıyı, çözülen olayların duyurulmasından ve belirli bir düzeye kadar çözüm tekniğinin tanıtılması yapabilir.

Olayların sayısı ve çözülebilme oranı araştırıldığında görülecektir ki devletlerin kendi laboratuvarlarındaki çeşitlilik düzeyi, işleyişteki bürokrasi ve dinamizm, birçok olayda nitelikli adli bilimsel sürecinin işlenmesini zorlaştırmaktadır.

Olaylardaki çözüm oranının arttırılmasını sağlamak ve dolayısıyla şüphelendiğimiz birçok noktada süratle kapısını çalabileceğimiz kolaylığını bize hissettirebilecek ““özel adli bilim hizmeti veren laboratuvarların artması” da bu yaygınlığın artmasında vazgeçilmezdir. Bu yolla, dedektiflik ofislerine ve avukatlık bürolarına, herhangi bir yük getirmeden onları destekleyecek, binlerce adli bilimciye istihdam alanı oluşacak laboratuvarlar kurulabilir.

Y. A.: Suçu ve zihinsel bir varlık olarak suçlu ile olan ilişkisinde, soyut ya da somut bulguları değerlendirirken adli bilimler ve kriminalistik nasıl bir rol oynar?

C. Y.: Burada biraz da gelişimsel adli bilimler çerçevesinde düşünmek gerekir. Bugüne kadar binlerce kere tanımlanmış ve belki de milyonlarca kere karşılaşılmış aynı tip suçta, çözüme giden adımlar ve suçlunun zihinsel süreçleri ile ilgili adli bilimciler yeterince deneyimlidir. Sadece roller arasındaki ilişkilerde küçük değişimlere rastlanır.

Yeni bir teknik ve yöntemle suç işlenmişse olayın detayları çözülene kadar adli bilimci güncel imkânları ile uğraşır. Yeni karşılaşılan suçların doğası gereği; bir antitez, çözüm üretmek zordur ya da zaman alır. Bu nedenle adli bilimci tüm disiplinler arası paydaşlarla kapsayıcı-önleyici araçların üretimi ile ilgili sürekli bir Ar-Ge faaliyeti içerisinde olmalıdır.

Ancak teknolojideki gelişmelere bağlı olsun olmasın ortaya çıkan yeni suçlarda, adli bilimci o güne kadarki tespitleri ile birlikte suçlu gibi düşünmeyi bilmelidir. Örneğin, bazen olayın çözüldüğü düşünülür, suçlu adli bilimcinin bir yere kadar gelmesine izin verir, Olay çözüldüğü için vaka kapanır. Hâlbuki arkasının olmadığı düşünülerek bırakılan olaylar büyük suçlara karşı bir körlük oluşturabilir. Bu gibi olayların çözümünde, bazı ülkelerde olduğu gibi laboratuvar ve savcılık ayağı arasında eşgüdüm sağlayabilecek, hemen hemen savcı yetkisinde vaka yöneticisi (case manager) gibi ara rolün varlığını önemsiyorum. Mesaisini çoğunlukla laboratuvarda geçiren bir adli bilimciye göre sahaya daha yakın, savcıya göre meşguliyetleri sınırlı biri yani bir anlamda dedektif, suçlunun zihninden geçenleri daha iyi okuyabilir. Çünkü olay mahalini görmek bile suçun gidişatını ortaya çıkartırken zihnimizde daha iyi canlandırma yapmamızı sağlar.

Yeni bir teknik ve yöntemle suç işlenmişse olayın detayları çözülene kadar adli bilimci güncel imkânları ile uğraşır. Yeni karşılaşılan suçların doğası gereği; bir antitez, çözüm üretmek zordur ya da zaman alır. Bu nedenle adli bilimci tüm disiplinler arası paydaşlarla kapsayıcı-önleyici araçların üretimi ile ilgili sürekli bir Ar-Ge faaliyeti içerisinde olmalıdır.

Suç tüm aşamalarıyla açık ve seçik ortaya konulamamışsa ya da ortada geçerli bir itiraf yoksa olayı aydınlatabilecek tüm bulgulara erişilmeli ve incelenmesi sağlanmalıdır. Bazen somut bulgular yoktur ya da hemen ortaya çıkartılamayabilir. Bu gibi durumlarda örneğin suçlunun profili adli psikiyatri bilimi çerçevesinde ele alınabilir. Bu profil üretimi kolluğu/sizi somut bulguya, bazen de doğrudan suçluya ulaştıracak biçimde soruşturmanın daraltılmasını sağlar. Örneğin seri işlenen suçlarda bu genellikle başvurulan bir yöntemdir.

Bu noktada ses analiz teknolojileri de kullanılabilmektedir. Günümüzde seslerin analizi yoluyla kişinin iç dünyasına kadar güçlü ipuçları edinebiliyoruz. Kişinin konuşmasından anlık işlevsel beyin MR’ı çekmek artık mümkün.

Y. A.: Sesi ve konuşması, kişinin karakterine, içinde bulunduğu duygu durumuna ve psikopatolojik eğilimlerine (…) dair elimizde bulunan en önemli ve en dolaysız verilerden birisi elbette. Siz de kriminal ve adli vakaları, içinde kişiye dair pek çok ipucu barındıran bu temelden hareketle ele alıyorsunuz.

Burada nasıl bir teknoloji kullanıyor ve nasıl bir yöntem takip ediyorsunuz? Bu yöntem ve teknolojinin başarı oranı nedir? ─ Elbette bu başarı oranının tatmin edici seviyede olduğunu bilerek soruyorum bunu.

C. Y.: Son yirmi yılda özellikle objektif analiz yapabilen araçların uzmanlara fazlasıyla yardımcı olabildiği bir dönemi yaşıyoruz. Adli ses ve konuşma incelemeleri deyince genellikle beş alandan bahsedilir; konuşmacı tanıma, kayıt iyileştirme, kayıt güvenilirliği (montaj incelemesi), sinyal çözümlemesi ve konuşmacı profili belirleme. Burada kullanılan karşılaştırma ve analiz araçları belirli bir yere kadar uzmanı taşır, son kararı mutlaka uzman verir.

Adli Ses ve Konuşma Bilimi

Adli ses ve konuşma bilimi tamamen müstakil bir alandır ve örneğin Türkiye’deki uluslararası düzeyde akredite ve deneyimli uygulayıcı sayısı iki elin parmakları geçmez. Hâlbuki bilirkişi listelerinde, üniversiteler bünyesinde yakın ya da uzak ilgisi sebebiyle bu işi yapan çok sayıda kişiye rastlanılmaktadır. Örneğin televizyon stüdyosunda mikserin başında oturan bir teknisyenin bu işi yaptığını görebilmekteyiz. Tekraren belirtmeliyim ki bu alanda gerçek bilirkişi sayısı sınırlıdır ve eninde sonunda vakalar ehillerine ulaşır.

Doksanlı yıllarda yüzbinlerce dolar harcayarak alınan etajer büyüklüğünde cihazların yapabildiği bu işler, şimdi akıllı telefonunuzdaki bir uygulamaya dönüştü. Çok kritik olmadıkça birçok analiz, iyileştirme ve karşılaştırma yazılımlar vasıtasıyla yürütülür oldu. Ancak bulguyu yazılıma yüklemeye hazır hâle getirmek ve sonuçlarını yorumlamak noktasında bir adli uzman, işin başında değilse masumlar mağdur edilebilirken, suçlular da paçayı yırtabilmektedir.

Adli Ses ve Konuşma Uzmanları

Uzmanın bilgi, deneyimi ve de sağlığı –adli ses ve konuşma uzmanları iki senede bir odiometri testinden geçmek zorundadır─ dışında başarıyı belirleyen en önemli etmen bulguların kalitesidir. Analize konu yeterli sinyal içermeyen, gürültülü kayıtlar başarıyı önemli düzeyde etkiler ve bulgunun adli süreçteki güvenilirlik düzeyini düşürür. Örneğin kişinin konuşma karakteristiklerinin ölçülmesini önleyecek düzeyde gürültü içeren bir kaydın, konuşmacı tanıma incelenmesinde kullanılması güçtür ya da kullanılsa bile yüksek güvenilirlikle bir kararın verilmesini engeller.

Elbette kullanılan teknolojiler internetten ücretsiz indirilebilen yazılımlardan oluşmamaktadır. Üretiminde adli bilimcilerin ve mühendislerin yıllarca birlikte çalıştığı projelerin ürünleridir. Böyle bir teknolojiye katkı veren adli ses ve konuşma uzmanının genellikle dilbilimci ve bazen de elektronik mühendisi olduğunu görüyoruz. Örneğin böyle bir uzman konuşmasından, kişinin ciğerlerinden dudaklarına kadar patolinguistik durumları belirleyebilir ve yine yaşadığı yerlerden edindiği ağızsal (dialektik) söyleyişlerden göç yollarını çıkartabilir.

Y. A.: Adli vakalar dışında bu teknolojiyi başka hangi alanlarda ve nasıl kullanmaktasınız? (duygu analizi, profil çıkarma, psikolojik ve psikiyatrik vakalar, kreş ve okullarda işe alımlar vb…)

C. Y.: Bu teknolojiler adli vakalar dışında önleyici kolluk hizmetlerinde de kullanılabilmektedir. Örneğin biometrik bulguların herkesten toplanarak suçların önlenmesini önemseyen İngiltere gibi ülkelerde, sesten GBT (sabıka ve aranma kaydı) yapılabilmektedir. İspanya’da tüm hükümlü, tutuklu, gözaltında olan, şüphe gereği sesi alınan ve iletişimi takip edilen (intercept) kişilerin sesi anlık olarak veri kütüphanesindeki sesler ile taranmakta ve varsa önceki suçlar ile ilişkileri; adlarını, numaralarını vs değiştirseler bile tespit edilebilmektedir.

Kamu dışındaki alanlara gelecek olursak aslında teknolojilerin daha geniş bir kullanım alanı olduğunu görmekteyiz. Bu uygulamaların birçoğu adli süreçlerin dışında gerçekleşmektedir. Örneğin artık yüksek doğrulukla duyguları ortaya çıkartabilen duygu analizi yoluyla, kişinin konuşmasından doğru söyleyip söylemediğini, yalan söylüyorsa motivasyonunu, üzülme, sinirlenme, utanma, sıkılma, çekinme, korkma olup olmadığını, motivasyon düzeyini, zihninden kaç tilki geçtiğini, cinsel tahrik olma düzeyini, aşık olup olmadığını, kadınsa PMS’te olup olmadığına kadar söylenebiliyor.

Bunlardan özellikle eşler arasında aldatma olup olmadığını yönündeki incelemelerin popüler olduğuna rastlamaktayız. Ayrıca eş adaylarının ilgi düzeyinin ölçülmesi de aynı bağlamda diğer yaygın bir talep.

Başka bir yaygın kullanım da cinsel istismar potansiyelini önceden belirlemektir. Örneğin özellikle özel okullar ve kreşler, aşçısından okul müdürüne kadar çocuğa cinsel istismar eğilimi olan kişileri çocuklarla iletişim ve etkileşim hâlinde olan pozisyonlarda istihdam etmek yerine idari pozisyonlarda değerlendirmek için bu yolu yeğlemektedirler. Okullardaki başka bir kullanım alanı da öğretim performanslarının ölçülmesidir. Öğrencinin konuyu anlayıp anlamadığı ya da ezberleyip ezberlemediği ve eksiklikleri belirlenebilirken, bu yolla ayrıca konular; ezberlenebilen, anlaşılabilen ve anlaşılamayan konular olarak ayrıştırılabilmektedir. Bu yolla eksiklikler giderilebilmekte ve de öğretmenin yetkinliği de belirlenebilmektedir.

Yaygın tercihlerden biri de çağrı merkezi üzerinden yapılan işlemlerde anlık olarak; suiistimal bulunup bulunmadığının belirlenmesi, müşterinin satın alma ya da kaçma (churn) eğiliminin ölçülmesi ve de müşterideki üzgünlük ve sinirlilik düzeyi üzerinden görevlinin performansının tespitidir. Duygu analizi yoluyla müşteri memnuniyetini 9 katına çıkarabilen çağrı merkezleri bulunmaktadır.

Başka bir kullanım alanı da İK sektöründedir. Alınacak pozisyona göre hazırlanan soru setleri ile kişilerin uygunluğu %100’e yakın biçimde belirlenebilmektedir. Firma kasten işe almadıkça, belirledikleri ölçütlere aykırı birinin testleri geçemeyeceği duygu analizi testlerinin garantisi altındadır. Ayrıca aynı testler çalışanlar için de belirli periyodlar dahilinde uygulanmaktadır.

Y. A.: Tıbbın tanımıyla insan “biyopsikososyal” bir varlıksa eğer, suçu ve suçluyu takip edebileceğimiz, biyolojik, psikolojik, sosyolojik ya da teknolojik pek çok veriden bahsediyoruz. Üzerine inceleme ve analiz yaparak suçu ve suçluyu takip edebileceğimiz veriler nelerdir?

C. Y.: Özellikle karşıt adli bilim (anti forensics) hizmetini önemsiyorum. Gerek kamunun ve gerekse özel kurum ve kişilerin incelemeleri olsun, hiçbir inceleme kusursuz değildir. Bilirkişinin eğitimindeki eksikliklerden tutun, al gülüm ver gülüm tarzı birbirini denetleyen laboratuvarların akreditasyonlarındaki sağlıksızlığa kadar o incelemeyi geçersiz kılacak çok sayıda ciddi hatayla bilirkişi raporu üretilmektedir. Örneğin Avrupa Adli Bilim Enstitüleri ağı ENFSI yetkililerince defalarca dile getirilen eksiklikler de bulunmaktadır. Örneğin Afrika ülkelerinde bile rastlanamayacak uygulamalar yine karşıt adli bilim hizmetinin konusunu oluşturur;

Karşıt Adli Bilim

i. Delili toplayan, değerlendiren ve inceleyen kurum aynı kurum olmamalıdır.

ii. Maddi bulguya dayalı inceleme komisyonlarda oylanamaz, oylama amaçlı komisyon ihdas edilemez. Başka bilirkişi ya da bilirkişilere gider ta ki mahkeme süreci tatmin oluncaya kadar.

─ Ses dışında, parmak izi, görüntü, belge, tüm balistik, kimyasal, biyolojik izlerin incelenmesi ile ülkemizde hizmet veren özel kurumlar bulunmaktadır. Özel kurumlardaki çeşitliliğin kamuya ait laboratuvarlardaki çeşitliliğin çok ötesinde olduğunu söyleyebilirim. Örneğin vahşi yaşam adli bilimi (wild life forensics) gibi uç alanlarda bile özel laboratuvarlardan hizmet alınabilmektedir. Bu düzeyi ile Türkiye’deki sadece özel adli bilim hizmetinin dünya ile aynı düzeyde olduğu söylenebilir.

Y. A: Bu hizmetleri verirken birlikte çalıştığınız, yardım aldığınız veya katkıda bulunduğunuz meslek alanları nelerdir? (Dedektiflik özelinde değerlendirme yapmak için – “Size nereye bakacağınız gösteriyoruz”)

C. Y.: Özel adli bilim kurumları ki bunlardan bazıları enstitüleşmek üzere, özellikle dedektiflik ofislerine ve avukatlık bürolarına, adeta onların bünyesindeymiş gibi, hiçbir kurulum masrafı oluşturmadan ihtiyaç duydukları alanlarla ilgili hizmet verebilmektedir. Vakalar, objektif inceleme ölçütleri taşırılmadan, müvekkilin ve müşterinin lehindeki durumları önceleyen, araştıran ve inceleyen bir bakış açısı ile ele alınmaktadır. “Lehteki durumlar neler”, “nereye öncelikle bakılmalı” gibi konularda daha maddi kayıplar oluşmadan destek verilebilmektedir.

Bu yönüyle özel adli bilim kurumları sizi bir adım öne geçirir. Tabii ki bu ancak ileri teknolojileri ve alanının lideri bilirkişileri bünyesinde barındırmaktan geçer. Örneğin 20 yılın üstünde alanda çalışmış, binlerce vaka deneyimi olan ses ve konuşma uzmanlarını barındıran bir özel adli bilim kurumu, bünyesindeki duygu analizi araçları ile takip ettiren ve edilen kişinin konuşmalarından, dedektifi en kısa ve masrafsız biçimde çözüme götürecek durumları ortaya dökebilir. Şehir dışı seyahati iş amaçlı mı, o gece mesaiye mi kaldı, bilinenin ötesinde mal varlığı var mı, sistemde olmayan sabıkaları var mı gibi sorular çok kolay bir şekilde yanıtlanabilmektedir. Güvenlik kamerasına yakalanmadan kasayı soyan kişi aileden biri mi, evlenmeyi düşündüğünüz kişinin dürüst olmadığı konular neler, size olan ilgisi ne düzeyde gibi kollukça çözümlenememiş ancak dedektiflik hizmeti ile araştırılabilecek konularda destek verilebilmektedir. Bu yolla size nereye bakacağınızı önceden gösteriyoruz.

Yukarıda da belirttiğim gibi bu gibi hizmetler ancak, ulusal ve uluslararası çapta çok geniş bir ağa sahip, önleyici ve kapsayıcı teknolojileri kullanabilen ve üreten özel adli bilim kurumlarınca verilebilir.

Y. A.: Son olarak, eklemek istedikleriniz nelerdir? Bilimsel ve teknolojik gelişmeler, eski çağlarda olduğu gibi yüzyıllar almıyor artık. Her gün bilimsel ve teknolojik olarak yenilenmiş bir güne uyanıyoruz. Siz de şüphesiz ki bu gelişmeleri yakından izliyorsunuz. Gerek teorikte ve gerekse pratikte çalışmalarınız sürüyor. Şu anki çalışmalarınız ve öngördüğünüz geleceğe dair çalışmalarınız hakkında bizi bilgilendirir misiniz?

C. Y.: Adli bilimler alanındaki gelişmeleri de bu gelişmelerden ayrı düşünemeyiz. Bunlardan bazıları adli bilimlerden diğer alanlara geçerken, bazı teknolojiler de sonradan adli alana adapte edilebilmektedir. Burada karşımıza çıkan en büyük eksiklik cari mevzuatın gelişmelerin gerisinde değil çok gerisinde olmasıdır. Adli bilimciler, yasama faaliyetlerine uzaktan da olsa daha fazla katkıda bulunmalarıdır.

Ayrıca ülkedeki adli bilim hizmetinin gerek yapısal ve gerekse teknolojik olarak uluslararası düzeyde yerine getirilebildiği, üniversite gibi bir kurumla bütünleşik, binlerce metrekare inceleme alanı ile uygulayıcıları kolaylıkla istihdam edebilen esneklikte ve onların ürettiği teknoloji ile yükselebilecek dinamizmde bir kuruma dönüşmek hedeflerimiz arasında.

Bu üst hedefler dışında alanından hiç kopmamış ideal bir adli bilim uzmanı gibi teknolojiyi izliyorum ve zaman zaman katkıda bulunuyorum. Bu amaçla üretilen yerli teknolojilerin üretilmesinde danışmanlık yapıyorum. Ancak, bir vakanın çözümüne aracılık edince ve müşterinizi sonuca götürünce her defasında aynı hazzı ve tatmini ilk günkü gibi yaşıyorum. Bunun yolu da kendinizi o mağdurun/müşterinin yerine koymaktan geçiyor. Yakın bir gelecekte web üzerinden konuşmaların yüklenmesi yoluyla bir dürüstlük/duygu ölçer hizmetinin verilmesi planım var. İnsanlara makul koşullar altında böyle bir hizmeti vererek mağduriyetlerin oluşmasını ya da sürmesini engellemeyi hedefliyorum.

Hayata Pi Academic İle Bakın

Pi Academic platformu olarak, yazar, editör ve diğer içerik üreticilerimizle sizler için ilgi çekici ve ilgiyle takip edebileceğiniz içerikler üretmekteyiz. Sizlere sunduğumuz içerikler başta Bilim, Teknoloji, Hukuk, İş Dünyası ve Haberler olarak kategorize edilmiştir. Tercih ettiğiniz içerik kategorisine tıklayarak okumaya başlayabilirsiniz.

Bununla beraber siber güvenlik alana ilgi duyuyor ve internette güvende kalmanız için bir şeyler okumak isterseniz buradan temel tavsiyelerle başlayabilirsiniz.